Λίγο πριν το τέλος της διδασκαλίας και της ζωής του, ο Γάλλος ψυχαναλυτής και ψυχίατρος Ζακ Λακάν δήλωνε:

«η ζωή δεν είναι τραγική, είναι κωμική. Γι’ αυτό είναι τόσο περίεργο που ο Φρόυντ δε μπόρεσε να βρει κάτι καλύτερο από το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, μια τραγωδία, για να συζητήσει τι αφορά […] Θα μπορούσε να έχει πάρει ένα συντομότερο δρόμο – την κωμωδία»[1].

Όντως, η ιστορία του Οιδίποδα, όπως την απεικόνισε στις τραγωδίες του ο Σοφοκλής, αναδείχθηκε από το Φρόυντ σε σημαίνουσα θεωρία στο πλαίσιο της ψυχαναλυτικής προσέγγισης του ψυχισμού, της ψυχικής ασθένειας και της θεραπευτικής πράξης. Στο γνωστό στην αρχαιότητα μύθο για τον τραγικό βασιλιά της Θήβας που εν αγνοία του σκότωσε τον πατέρα και παντρεύτηκε τη μητέρα του, ο Φρόυντ εντόπισε τον πυρήνα για την οδύνη των νευρωτικών ασθενών, προωθώντας την ιδέα ότι τα συμπτώματά τους σχετιζόταν με τα ασυνείδητα συναισθήματα για τους γονείς τους που προέρχονταν από την παιδική ζωή. Στηριζόμενος, μάλιστα, σ’ αυτή τη θεωρία, προσπάθησε να διεξάγει ή να καθοδηγήσει τη θεραπεία ασθενών, μεταξύ των οποίων, τριών από τις πέντε περίφημες κλασσικές περιπτώσεις του: μια περίπτωση υστερίας[2], μια περίπτωση ιδεοψυχαναγκαστικής νεύρωσης[3] και μια περίπτωση παιδικής φοβίας[4], η οποία διεξήχθη μέσω αντιπροσώπου – του πατέρα του πεντάχρονου φοβικού αγοριού, με τον οποίο αλληλογραφούσε. Ειρήσθω εν παρόδω, αυτές οι απόπειρες δεν ήταν πάντοτε πετυχημένες, δείχνοντας ίσως ήδη από νωρίς, τους περιορισμούς του Οιδίποδα, τόσο σα γενικευμένη θεωρία για τον ψυχισμό, όσο και σα θεραπευτικό πλαίσιο.

Παρά ταύτα, περισσότερο από έναν αιώνα μετά την εισαγωγή αυτής της θεωρίας, όπου ο πατέρας, ο «τελεστής» του Οιδιπόδειου, απαγορεύει την πρόσβαση στη μητέρα οδηγώντας στην εγκατάσταση του Υπερεγώ, αυτή συνεχίζει να προσανατολίζει τη δουλειά πολλών κλινικών.

Ακόμη παραπέρα, ο όρος «Οιδιπόδειο» έχει εμπεδωθεί και πέραν της ψυχανάλυσης, στον κοινωνικό λόγο, καθώς δε χρησιμοποιείται σπάνια για να περιγράψει συμπεριφορές που θυμίζουν εκείνες των μεγάλων ή μικρών φροϋδικών «ηρώων» και των ασυνείδητων επιθυμιών τους. Για παράδειγμα, μια σχετικά πρόσφατη «ψυχαναλυτική μελέτη» της περίπτωσης του προέδρου της Γαλλίας, Εμανουέλ Μακρόν – ο οποίος επέλεξε για σύντροφό του μια γυναίκα μεγαλύτερή του σε ηλικία – παρουσιάστηκε με τίτλους του τύπου «Παντρεύτηκε την καθηγήτριά του και σκότωσε τον Φρανσουά Ολάντ. Αν μιλάμε για Οιδιπόδειο, ο Εμανουέλ Μακρόν είναι «λαχείο» για έναν ψυχαναλυτή.» [5]

Εάν, όμως, ένα κομμάτι της ψυχοθεραπευτικής κλινικής, όπως και της κοινωνίας, παραμένει προσηλωμένο σ’ αυτήν την πλευρά της ψυχαναλυτικής θεωρίας και πρακτικής της προερχόμενης από τις αρχές του 20^ου αιώνα, το σχόλιο του Ζακ Λακάν στα τέλη του ’70 για τη ζωή που είναι «κωμική», μπορεί να σηματοδοτεί μια σημαντική αλλαγή· μια αλλαγή που αντικατοπτρίζει τις αλλαγές στη δομή της κοινωνίας και οφείλει να διέπει τη σύγχρονη ψυχαναλυτική θεραπευτική πράξη.

Αυτό συμβαίνει διότι, ήδη από τα τέλη του 20^ου αιώνα, πολλώ δε μάλλον στις πρώτες δεκαετίες του 21^ου αιώνα, που διανύουμε, η κοινωνική πραγματικότητα, αλλά και η ψυχική διαταραχή, έχουν αλλάξει κατά τι σε σχέση με τη Βιέννη του 1900.

Η οικογένεια – που είναι σε πρώτο πλάνο στην ιστορία του Οιδίποδα – αλλά και οι προσωπικές και κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων εν γένει εμφανίζουν μια πολύ μεγαλύτερη ποικιλομορφία, σε σύγκριση με τη δομή και τα φαινόμενα που ο Φρόυντ είχε υπόψη του πριν εκατό χρόνια. Και αυτό συνεπάγεται μια ανάλογη ποικιλία στο πεδίο της κλινικής.

Όντως, η τυπική μορφή της νεύρωσης, εκείνη που μελέτησε και με την οποία εργάστηκε ο Φρόυντ πριν έναν αιώνα, τείνει να περιοριστεί σημαντικά. Οι άνθρωποι υποφέρουν από συμπτώματα ή αντιμετωπίζουν δυσκολίες που δεν σχετίζονται εξ ορισμού με ασυνείδητα συναισθήματα για τον πατέρα, τη μητέρα ή ό,τι αυτοί εκπροσωπούν, ή δεν προτίθενται να κάνουν μια ψυχοθεραπευτική δουλειά με αυτούς τους όρους. Αυτό, ωστόσο, δε συνεπάγεται από μόνο του πως οι άνθρωποι είναι πιο χαρούμενοι, βρίσκοντας αυτόματα τη ζωή «κωμική, παρά τραγική». Το ότι έχουμε ξεπεράσει τον πατέρα δε σημαίνει πως αφήσαμε πίσω τα προβλήματα, όπως ξεκάθαρα δείχνουν τόσο οι παγκόσμιες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις, όσο και οι άνθρωποι που απευθύνονται σ’ εμάς για τις ψυχικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. Οι άνθρωποι υποφέρουν, είτε με πατέρα, είτε χωρίς. Η εγκατάλειψη της παντοδυναμίας του πατέρα όμως, ανοίγει ένα πεδίο για μια άλλου είδους θεραπευτική αντιμετώπιση· για το πώς θα αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα του ψυχισμού, πέραν του Οιδίποδα.

Εδώ έγκειται το επίκαιρο του σχολίου του Λακάν που προαναφέρθηκε, και το οποίο οφείλει να προσανατολίσει τη σύγχρονη θεραπευτική πρακτική: δουλειά της ψυχανάλυσης δεν είναι να προσπαθήσει να επαναφέρει από την πίσω πόρτα το μπαμπούλα του Οιδίποδα, αναστηλώνοντας μια φιγούρα που θα μας τιμωρήσει γιατί απολαύσαμε παραπάνω απ’ ό,τι έπρεπε – άλλωστε και να το επιχειρήσει, θα αποτύχει οικτρά, καθώς αυτή η εποχή έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί.

Η σύγχρονη ψυχαναλυτική πράξη οφείλει να αφουγκραστεί τη δυσφορία των υποκειμένων του σήμερα, πέραν των τραγικών συνηχήσεων του Οιδίποδα, δείχνοντας στο υποκείμενο που απευθύνεται σ’ αυτήν, πως υπάρχει και ένας άλλος δρόμος να υπάρξει με το σώμα του που υποφέρει και απολαμβάνει, στην κοινωνία, από την πολυκαιρισμένη φόρμα του Οιδιπόδειου. Αυτός θα μπορούσε να είναι ο δρόμος που ο Λακάν ονομάζει «κωμικό»: ο δρόμος που μπορεί να οδηγήσει το υποκείμενο να αντιμετωπίσει κομβικά σημεία της ιστορίας του, όπως η οικογένεια, όχι με την τραγικότητα, αλλά ίσως με την κωμικότητα που να της ταιριάζει περισσότερο.

Μάλιστα, παρά την ενθάρρυνση ν’ αφήσουμε κατά μέρους τον ήρωα του Σοφοκλή, δεν υπάρχει λόγος να εγκαταλείψουμε τα συναρπαστικά κείμενα της ελληνικής γραμματείας του 5^ου π.Χ. αιώνας. Διότι, αν οι τραγικοί κύκλοι των Λαβδακιδών και των Ατρειδών δεν επαρκούν για την προσέγγιση και την αντιμετώπιση των δυσκολιών του ψυχισμού στον 21^ο αιώνα, ας μη λησμονούμε πως, στο πεδίο της δραματικής τέχνης, η εποχή εκείνη μας άφησε και μια άλλη παρακαταθήκη από τα αριστουργήματα του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη: την αττική κωμωδία. Όπως και στην τραγωδία, θα συναντήσουμε και εκεί συζυγικά ζευγάρια, πατεράδες, μανάδες και γιους, με λίγα λόγια και πάλι οικογένειες που υποφέρουν, αυτή τη φορά όμως μ’ έναν τρόπο εντελώς διαφορετικό από εκείνον της τραγωδίας, χωρίς αυτός να είναι λιγότερο αληθινός ή σύγχρονος. Τουναντίον, ίσως η πρακτική μας να είναι εγγύτερα στην εποχή της και ίσως και αποτελεσματικότερη, εάν, μετά τον Οιδίποδα και την Αντιγόνη, μελετήσουμε τις ιστορίες και  κυρίως το λόγο του Δικαιόπολι[6], της Λυσιστράτης[7] και του Χρεμύλου[8].

Δρ. Γιάννης Γραμματόπουλος, Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπευτής

Διαβάστε περισσότερα για τον Ψυχολόγο Γιάννη Γραμματόπουλο στη Melapus. 

Προσωπική Ιστοσελίδα: https://www.yannisgrammatopoulos.gr/

[1] Lacan, J., Le moment de conclure, Διάλεξη της 15^ης Νοεμβρίου 1977

[2] Φρόυντ, Σ., Ντόρα, 1905, Πέντε ιστορικά ασθενείας, Αθήνα, Επίκουρος, 2014

[3] Φρόυντ, Σ., Ο Ράττενμαν, 1909, Πέντε ιστορικά ασθενείας, Αθήνα, Επίκουρος, 2014

[4] Φρόυντ, Σ., Ο μικρός Χανς, 1909, Πέντε ιστορικά ασθενείας, Αθήνα, Επίκουρος, 2014

[5] iefimerida.gr - https://www.iefimerida.gr/news/457104/pantreytike-tin-kathigitria-toy-kai-skotose-ton-olant-6-psyhanalytes-evalan-ton-makron

[6] Αριστοφάνης, Αχαρνής, Αθήνα, Κάκτος, 1992

[7] Αριστοφάνης, Λυσιστράτη, Αθήνα, Κάκτος, 1993

[8] Αριστοφάνης, Πλούτος, Αθήνα, Κάκτος, 1994